Zapis windykacyjny w testamencie – kiedy się opłaca i jak go poprawnie ustanowić?

Dobrze zaplanowane rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci potrafi oszczędzić rodzinie długoletnich sporów. W praktyce coraz częściej pojawia się pytanie, czy i kiedy warto zastosować zapis windykacyjny w testamencie. Ten mechanizm pozwala wskazanej osobie stać się – z mocy prawa, w chwili otwarcia spadku – właścicielem konkretnej rzeczy albo prawa. Warto dodać, że w języku potocznym używa się niekiedy sformułowania „testament windykacyjny”, choć chodzi po prostu o testament, w którym umieszczono zapis windykacyjny.

Testament z zapisem

Z prawnego punktu widzenia to rozrządzenie wolno umieścić wyłącznie w akcie notarialnym: testament z zapisem windykacyjnym musi być sporządzony przez notariusza – forma własnoręczna nie jest dozwolona. Skutek jest rzeczowy: oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu automatycznie z chwilą śmierci spadkodawcy, a nie dopiero po dziale spadku. Tak stanowi art. 981¹ k.c., który jednocześnie kreśli ramy, kiedy i jak zapis jest dopuszczalny

Kodeks cywilny a zapis windykacyjny

Ustawodawca precyzuje też, jakie kategorie praw można objąć zapisem windykacyjnym. Katalog jest zamknięty i obejmuje m.in. rzecz oznaczoną co do tożsamości (np. konkretne mieszkanie z numerem księgi wieczystej), zbywalne prawa majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, a nawet ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej. Dla wielu klientów to właśnie przewidywalność i „konkretność” czynią testament zapis windykacyjny atrakcyjnym – można w ten sposób zdecydować o newralgicznych składnikach majątku bez pozostawiania ich do późniejszego podziału między spadkobierców.

Testament windykacyjny – kiedy warto?

Kiedy to rozwiązanie należy rozważyć? Gdy zależy nam na płynnym przejściu własności kluczowych aktywów: rodzinnego domu, przedsiębiorstwa, udziału w spółce osobowej czy prawa użytkowania wieczystego. Testament z zapisem windykacyjnym ogranicza spory między spadkobiercami co do tego, jaki składnik majątku dostaje konkretny spadkobierca, bo określone składniki z góry wychodzą z masy spadkowej i trafiają do zapisobiercy. To rozwiązanie jest często stosowane np. w firmach rodzinnych, gdy sukcesja nie może czekać – każda przerwa w zarządzaniu kosztuje.

Zapis windykacyjny – na co uważać?

Jednocześnie warto znać ograniczenia w zakresie zapisów. Zapis nie będzie oczywiście skuteczny, jeśli np. w chwili śmierci dana rzecz nie należała już do spadkodawcy bądź też był on obowiązany do zbycia rzeczy. W takich wypadkach zachodzi bezskuteczność, czyli brak skutku rozporządzającego – przedmiot po prostu nie przechodzi na spadkobiercę.

Zapis windykacyjny – błędy

Drugi częsty błąd to dodawanie warunków i terminów („mieszkanie dla syna, jeśli ukończy studia”, „udziały od 2030 r.”). W zapisie windykacyjnym takich zastrzeżeń się nie stosuje – ustawowo uważa się je za nieistniejące, a gdyby bez nich spadkodawca nie zdecydował się na rozrządzenie, zapis jest nieważny; z reguły „przekształca się” wtedy w zapis zwykły. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy warunek ziścił się jeszcze przed śmiercią.

Zapis windykacyjny a zachowek

Nie da się też całkowicie „wyłączyć” roszczeń uprawnionych do zachowku. Zapis windykacyjny a zachowek oddziałują na siebie wprost: po pierwsze – zapis na rzecz samego uprawnionego zalicza się na należny mu zachowek; po drugie – jeżeli uprawniony nie uzyska zachowku od spadkobierców, może żądać uzupełnienia od zapisobiercy windykacyjnego, ale tylko w granicach jego wzbogacenia wskutek zapisu. Co więcej, zapisobierca może zwolnić się od zapłaty przez wydanie przedmiotu zapisu.

Skuteczny zapis w testamencie

Jak sporządzić zapis windykacyjny poprawnie? Po pierwsze – precyzyjnie opisać przedmiot (np. nieruchomość: adres, KW, udział; przedsiębiorstwo: firma, NIP, opis składników; prawo: typ i numer). Po drugie – upewnić się, że składnik na pewno będzie należał do spadkodawcy w chwili śmierci. Po trzecie – unikać warunków/czasu i zapisać zamiar wprost. Po czwarte – zaplanować podbudowę podatkowo – prawną. Wreszcie – warto  rozważyć dodatkowe klauzule: można obciążyć osobę, na której rzecz uczyniono zapis windykacyjny, dodatkowym zapisem zwykłym (np. obowiązek spłaty rodzeństwa kwotą X).

Sprawdź również nasz wpis: Wydziedziczenie a zachowek – czy można podważyć decyzję spadkodawcy?

Podważenie zapisu windykacyjnego

Wokół instytucji narosło też sporo pytań praktycznych: czy można podważyć zapis windykacyjny? Tak – tak samo jak inne rozrządzenia na wypadek śmierci. Powyższe dotyczy zwykle ważności lub formy testamentu (brak świadomości i swobody, błąd, groźba, niespełnienie wymogu notarialnego), ewentualnie bezskuteczności zapisu (np. rzecz nie należała do spadkodawcy). Dodatkową ścieżką jest żądanie uznania zapisobiercy za niegodnego – co wymaga spełnienia ustawowych przesłanek (np. ciężkie przestępstwo przeciw spadkodawcy) i procesu dowodowego. Przepisy o powołaniu, przyjęciu/odrzuceniu spadku i niegodności stosuje się odpowiednio do zapisów windykacyjnych.

Wykonanie zapisu

Po śmierci spadkodawcy zapisobierca powinien dopilnować także formalności. Choć własność przechodzi z mocy prawa, potrzebny jest tytuł do wpisów (np. do księgi wieczystej) – zwykle będzie to akt poświadczenia dziedziczenia albo postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub przedmiotu zapisu. Tu właśnie uwidacznia się przewaga, jaką daje zapis windykacyjny w testamencie: szybciej porządkujemy stan prawny kluczowych aktywów, zanim spór między spadkobiercami eskaluje. Z punktu widzenia strategii planowania spadkowego narzędzie to najlepiej działa tam, gdzie liczy się ciągłość: prowadzenie przedsiębiorstwa, zachowanie nieruchomości „w jednych rękach”, zabezpieczenie partnera życiowego niebędącego spadkobiercą ustawowym albo przekazanie udziałów w spółce osobowej bez przestojów. Właśnie wtedy testament zapis windykacyjny minimalizuje ryzyka  finansowe i w wielu przypadkach upraszcza czynności po stronie nowego właściciela.

Warto uwzględnić zachowek

Nie wolno jednak zapominać o przepisach dotyczących zachowku. Jeśli wiadomo, że roszczenia zachowkowe będą znaczące, warto zawczasu przemyśleć konstrukcję mieszaną – część majątku przekazać wprost zapisem, a część pozostawić do podziału, by nie generować wielkich wypłat kosztem stabilności firmy czy domowego budżetu. Transparentna komunikacja i kalkulacja wzbogacenia zapisobiercy pomagają uniknąć późniejszych procesów o zachowek.

Podsumowanie

Podsumowując: to narzędzie bywa niezwykle efektywne, o ile jest precyzyjnie opisane i osadzone w realiach majątkowych rodziny. Zanim jednak dojdzie do wykorzystania, warto odpowiedzieć  na dwa pytania: czy można podważyć zapis windykacyjny (w świetle faktów i dowodów) oraz jak zbilansować zapis windykacyjny a zachowek, aby zabezpieczyć i wolę spadkodawcy, i minimalny interes uprawnionych. W dobrze przygotowanym testamencie to się da pogodzić – a rolą pełnomocnika jest tak „ułożyć” konstrukcję, by po otwarciu spadku wszystko zadziałało bez szarpaniny.

Zachęcamy do kontaktu z naszą kancelarią na etapie planowania rozporządzeń testamentowych, jak i w ramach sporów sądowych w tej tematyce.

Skontaktuj się z nami!