Testament czy darowizna? Jak najlepiej przekazać majątek?

Planowanie sukcesji posiadanego majątku zwykle zaczyna się od pytania: testament czy darowizna? W praktyce odpowiedź zależy od wielu czynników: czasu, jaki planujemy na realizację poszczególnych czynności, relacji rodzinnych, poziomu zaufania między bliskimi oraz od tego, jak bardzo chcemy dziś  odwlec rozporządzenia majątkiem. Darowizna a testament to dwa różne mechanizmy: pierwsza przenosi własność za życia darczyńcy, drugi działa dopiero po śmierci. Pomiędzy nimi leżą jeszcze rozwiązania pośrednie, jak umowa dożywocia. W niniejszym artykule porządkujemy kluczowe konsekwencje prawne i praktyczne obu rozwiązań.

Darowizna za życia a spadek

Wybór pomiędzy: testament a darowizna, powinien świadomie dostrzegać różnice dotyczące skutków i odwracalności dokonanych czynności. Darując nieruchomość dziecku (czy innej osobie) dziś, realnie tracimy nad nim władzę (poza zastrzeżeniami typu służebność mieszkania), a wybory stają się trudniejsze do skorygowania. Testament przeciwnie — zostawia pełną kontrolę i pozwala jeszcze zmienić czy doprecyzować decyzję, także przez testament wzajemny małżonków czy partnerów. Co istotne, to w testamencie można wskazać „spadkobiercę zapasowego”, który dziedziczy na wypadek, gdyby główny spadkobierca nie mógł dziedziczyć. Z kolei darowizna wcześniej „zamyka” rozporządzanie majątkiem i bywa źródłem sporów, gdy sytuacja rodziny się zmienia (np. rozwód, konflikty, potrzeba środków na leczenie). W tle kluczowe jest to, jak darowizna a spadek łączą się przy rozliczeniach po śmierci. Co do zasady wartość darowizn dolicza się do spadku według stanu z chwili darowizny i cen z chwili działu spadku; istnieją wyjątki dotyczące drobnych, zwyczajowo przyjętych prezentów oraz 10-letni okres przy zachowku dla osób spoza kręgu spadkobierców ustawowych i uprawnionych do zachowku. To dlatego darowizna potrafi wywołać napięcia między rodzeństwem i „przekolorować” dział spadku.

Warto zapoznać się szerzej z tym zagadnieniem tutaj:Darowizna za życia a spadek

Czym tak naprawdę jest umowa darowizny?

Aby podjąć świadomą decyzję testament czy darowizna, trzeba rozumieć, czym jest sama umowa darowizny. To nieodpłatne przeniesienie prawa (np. mieszkania, udziału w aucie, pieniędzy) za zgodą obu stron (dla nieruchomości konieczny jest akt notarialny). Zwrócić należy uwagę na podstawowe wymogi, warianty formy, a także na możliwość odwołania darowizny przy rażącej niewdzięczności obdarowanego — to pewna możliwość odwrócenia skutków darowizny, ale należy pamiętać, że stosowana jest stosunkowo rzadko, a same postępowania są skomplikowane i czasochłonne. 

Komu należy się zachowek?

Niezależnie od tego, czy dla przekazania swojego majątku lub jego części wybierzemy darowiznę czy testament, w tle zawsze stoi zachowek — instytucja chroniąca najbliższych spadkodawcy. Uprawnionymi są co do zasady małżonek, dzieci, rodzice (oraz dalsi zstępni w miejsce zmarłego dziecka); co ważne, rodzeństwo nie jest uprawnione. Wysokość to zwykle połowa udziału ustawowego, a dla małoletnich i trwale niezdolnych do pracy — dwie trzecie. Zachowek może zostać obniżony przy wyjątkowych okolicznościach, np. rażącej dysproporcji sytuacji stron czy istotnym udziale spadkobiercy w opiece nad spadkodawcą.

Ten punkt bywa decydujący dla wyboru strategii i kolejności działań —  więcej o zachowku pisaliśmy tutaj: Zachowek co to jest i komu się należy?

Testament wzajemny – czym jest i kiedy go stosować?

Jeśli małżonkowie stawiają na wspólną, spójną wolę co do rozporządzenia majątkiem, przydatny będzie testament wzajemny. Przepisy zakazują jednego, „wspólnego” testamentu, ale dopuszczają zgodne, odrębne oświadczenia, w których małżonkowie powołują się wzajemnie do całości spadku (z możliwością wskazania następców). Zaletą jest bezpieczeństwo finansowe pozostającego przy życiu partnera i porządek w sukcesji rodzinnej. Każdy z małżonków może taki testament zmienić — to elastyczność, której brakuje klasycznej darowiźnie.

Gdy myślą Państwo o zabezpieczeniu współmałżonka, warto rozważyć tę możliwość, o której szerzej piszemy w tym wpisie: https://adwokatgabrysiak.pl/testament-wzajemny/

Podważenie testamentu

Poważnym pytaniem przy sporach o darowizna a testament jest to, czy darowizna unieważnia testament. Co do zasady – nie: darowizna działa „tu i teraz”, testament na przyszłość. Mogą jednak powstać napięcia na etapie rozliczeń, gdyż darowizny często zwiększają podstawę do obliczenia zachowku. Te niuanse tłumaczą, dlaczego decyzji nie warto podejmować impulsywnie; najpierw winien zostać sporządzony plan (kto i co ma otrzymać), potem powinien mieć miejsce dobór narzędzia i dopiero na końcu dokumenty. Jeśli darowizna ma „wyprzedzić” testament, pamiętać trzeba o konsekwencjach dla reszty rodziny — szczególnie gdy przekazywany składnik jest kluczowy dla majątku. W tym miejscu warto wskazać, że jeśli treść rozrządzeń testamentowych powstała pod wpływem błędu, groźby lub w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji, osoby uprawnione będą mogły zastanawiać się, jak podważyć testament i mogą mieć ku temu skuteczne narzędzia. Samą nieważność testamentu można podnosić w granicach ścisłych terminów.

Samo narzędzie porządkuje spory i bywa jedyną drogą, by przywrócić sens rozrządzeniom ostatniej woli — więcej piszemy o nim w tym wpisie: Jak podważyć testament?

Niegodność dziedziczenia  – co to jest?

Zdarzają się również przypadki, w których określony spadkobierca nie powinien dziedziczyć ze względu na niewłaściwe zachowania wobec spadkodawcy. Instytucja znana jako niegodność dziedziczenia pozwala wyłączyć taką osobę ze spadku tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku (jej zstępni dziedziczą normalnie), a osoba niegodna traci prawo do zachowku. Katalog przyczyn obejmuje m.in. ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy, przymuszenie do sporządzenia/odwołania testamentu, zniszczenie lub podrobienie testamentu, a także — w aktualnym stanie prawnym — uporczywe uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych lub opieki, przy spełnieniu określonych warunków czasowych.

O przesłankach i skutkach więcej piszemy tutaj:Niegodność dziedziczenia

Dziedziczenie ustawowe

Warto również rozumieć, w jaki sposób odbywa się dziedziczenie bez testamentu – tzw. dziedziczenie ustawowe. Jeżeli testamentu nie ma, dziedziczą kolejno grupy krewnych, zaczynając od małżonka i dzieci; dalej wchodzą rodzice i rodzeństwo, potem dziadkowie, pasierbowie, a na końcu gmina i Skarb Państwa. Znajomość tej kolejności pomaga ocenić, czy w określonym przypadku testament w ogóle jest potrzebny (często tak, bo porządkuje i przyspiesza procedury).

O podstawach ustawowego porządku przeczytają Państwo więcej w tym wpisie:https://adwokatgabrysiak.pl/dziedziczenie-ustawowe/

Co jest korzystniejsze – testamenty czy darowizna?

W ramach planu sukcesyjnego warto zadać sobie jeszcze kilka pytań: czy zależy Państwu, by najpierw zabezpieczyć małżonka (tu pomocny będzie testament wzajemny), a resztę rozdzielić dopiero po jego śmierci? Czy któryś z obdarowanych ma szczególne potrzeby lub wkład w opiekę nad Państwem, które mogą uzasadniać inne proporcje albo w przyszłości obniżyć zachowek? Czy ktoś w rodzinie mógłby być dotknięty przesłankami niegodność dziedziczenia — i czy warto przewidzieć „spadkobiercę zapasowego”? Wreszcie: czy Państwa wybory z dziś nie pogorszą położenia najbliższych jutro — testament a darowizna powinny ze sobą współgrać, a nie się zwalczać.

Podsumowanie

Jeżeli po tej lekturze nadal zastanawiają się Państwo: testament czy darowizna – które rozwiązanie może być bardziej korzystne w mojej sytuacji, można ów dylemat uprościć do następującej zasady: im większa niepewność jutra i im bardziej potrzebna jest elastyczność, tym bezpieczniejszy będzie testament; im bardziej potrzebne jest natychmiastowe wsparcie konkretnej osoby i wysoki poziom zaufania do potencjalnego obdarowanego — tym częściej właściwsza darowizna (z rozsądnymi zabezpieczeniami w akcie). Dobrze zaprojektowany plan sukcesji majątku to nie tylko dokumenty, ale spójny scenariusz: kto, kiedy i co otrzymuje oraz jak to wpływa na całą rodzinę. Pomiędzy darowizną a testamentem istnieje też przestrzeń kompromisów — od rozwiązań cząstkowych po pełne ułożenie spadkobrania – np. instytucja dożywocia. To decyzje o dużej wadze, dlatego warto je podjąć przy wsparciu profesjonalisty, który dopilnuje, by Twoje cele i środki były zgodne, a ewentualne spory o  zachowek czy próby podważenia testamentu nie zniweczyły intencji spadkodawcy. 

Nasza kancelaria pomaga zaplanować takie czynności — od pierwszej rozmowy, przez wybór darowizna czy testament, po finalizację dokumentów i ich bezpieczne przechowanie, a także prowadzenie.

Skontaktuj się z nami!